วรรณกรรมท้องถิ่น

ภารกิจพิเศษ วิเคราะห์งานวรรณกรรมนิทาน เรื่อง นางสิบสอง

เรื่องย่อ

เศรษฐีสองสามี ภรรยา อยู่กินกันมาไม่มีลูก จึงได้ขอลูกกับเทวดา จากนั้นมาไม่นานภรรยาของเขาก็ตั้งตั้ง แล้วคลอดลูกออกมาสิบสองคน เมื่อลูกทั้งสิบสองคนโตขึ้น ครอบครัวของพวกเขาก็เริ่มจนลงเรื่อยๆ สามีจึงคิดที่จะเอาลูกของตัวเองไปทิ้งไว้ในป่า ต่อมาไม่มานพวกนางก็ได้เจอกับนางยักษ์สารตรา แล้วนางยักษ์สารตราจึงเอาไปเลี้ยงเป็นลูกโดยที่ไม่รู้ว่านางนั้นเป็นยักษ์ อยู่มาวันหนึ่งนางสิบสองรู้ว่านางยักษ์สารตราเป็นยักษ์ พวกนางจึงพากันหนีออกจากเมืองของนางยักษ์สารตรา เมื่อนางยักษ์สารตรารู้นางจึงยกพลออกไปตามหานางสิบสอง แต่ก็ไม่พบเพราะเทวดาในต้นไทรทองได้ช่วยเหลือเอาไว้ เมื่อพวกนางได้ออกเดินทางในป่าไปเรื่อยๆ
นางจึงได้เจอกับท้าวยาสิทธิ์ เจ้าเมืองขีดขิน พวกนางจึงได้เป็นมเหสีของท้าวยาสิทธิ์ เมื่อนางสารตรารู้นางจึงตามมาแก้แค้น โดยการแปลงกายมาเป็นผู้หญิงที่มีรูปร่างสวยงดงาม แล้วได้ขึ้นเป็นมเหสีของท้าวยาสิทธิ์ จากนั้นนางก็หาวิธีแก้แค้นนางสิบสอง นางได้นำตัวนางสิบสองไปไว้ในถ้ำแล้วควักลูกตาออก แต่นางเภาน้องคนสุดท้อง ถูกควักออกแค่ดวงเดียว แต่ตอนนั้นพวกนางได้ตั้งท้องอยู่ เมื่อพวกนางคลอดลูกออกมา ด้วยความหิวโหย พวกนางจึงกินลูกของตัวเอง แต่นางเถาน้องคนสุดท้องคลอดลูกชายออกมา จึงตั้งชื่อว่า ท้าวรถเสน นางได้ดูแลลูกชายจนโตเป็นหนุ่ม ท้าวรถเสนเป็นผู้มีวิชาและความสามารถ ความเก่งกาจของท้าวรถเสนดังไปทั่วพระนคร เมื่อนางยักษ์สารตราได้ทราบข่าวนางจึงหาอุบายที่จะฆ่าท้าวรถเสน นางรู้อยู่แล้วว่าท้าวรถเสนจะไปเอาดวงตาของนางสิบสอง นางจึงหาอุบายให้ท้าวรถเสนนำสารไปส่งให้นางเมรีในเมืองทานตะวัน โดยในเนื้อความของสารนั้น นางได้เขียนว่า เมื่อพระรถไปถึงให้นางเมรีฆ่าเสียทันที ระหว่างการเดินทาง ฤๅษีได้แปลงสารให้กับท้าวรถเสนใหม่ ว่าเมื่อท้าวรถเสนไปถึงให้จัดงานแต่งทันที ทันทีที่ท้าวรถเสนไปถึงเมืองทานตะวัน นางได้เปิดอ่านสารจากนางสารตรา แล้วได้เห็นท้าวรถเสน นางจึงได้จัดงานแต่ง โดยไม่สนใจหมอโหรทำทายแต่อย่างใด อยู่กินกันมาไม่นาน ม้าของท้าวรถเสนเตือนให้รีบนำดวงตากลับไปให้นางสิบสอง ท้าวรถเสนจึงหนีออกจากเมืองไป เมื่อนางเมรีตื่นมาไม่เจอท้าวรถเสนนางจึงออกตามหา แล้วได้ไปเจอกับท้าวรถเสนที่ริมสระน้ำ นางร่ำไห้จนเหนื่อยล้าพร้อมกับเหนื่อยจากการเดินทาง นางจึงสิ้นลมหายใจไปในที่สุด ท้าวรถเสนได้แต่โศกเศร้าเสียใจในสิ่งที่ตัวได้ทำ จากนั้นท้าวรถเสนก็ได้เดินทางไปเอาตาไปให้นางสิบสองได้สำเร็จ พวกนางได้กลับมามองเห็นอีกครั้ง แล้วรถเสนก็ได้ฆ่านางสารตราตายในที่สุด

ที่มาและความสำคัญ

เรื่องนางสิบสอง หรือพระรถ-เมรี ซึ่งเชื่อกันว่าเป็นนิทานพื้นบ้านของไทย เป็นวรรณกรรมที่ได้รับความนิยมแพร่หลาย มีกันเล่าสืบๆ กันมาแบมุขปาฐะ แล้วจึงมีการเรียบเรียงขึ้นเป็นเรื่องหนึ่งใน ปัญญาสชาดกโดยพระเถระชาวเชียงใหม่ แต่เค้าโครงเรื่องของพระรถเมรีนี้มีความคล้ายคลึงกับนิทานบ้านชาติต่างๆ อาทิ อินเดีย ลังกา ไทยใหญ่ เขมร พม่า ลังกา ลาว และ อาหรับ เป็นต้น
ดังนั้นจึงมีความสำคัญเป็นไปได้ว่าพระรถเมรีของไทยจะมีต้นเค้ามาจากนิทานพื้นบ้านชาติอื่นที่มีการติดต่อสัมพันธ์ในอดีต ซึ่งจะเป็นการรับถ่ายทอดแบบทางมุขปาฐะ แบบเล่านิาทนสู่กันฟังแล้วจึงแพร่หลายต่อมาจนเข้าใจว่าเป็นนิทานของเราเอง

ต้นฉบับมาจาก นิทานสำราญเล่มแปด ซึ่งเป็นภาษาไทยภาคกลางแต่งไว้ แต่มาดัดแปลงเป็นกลอนอีสาน เพื่อให้ภาคอีสานได้อ่านและเข้าใจง่าย

ผู้แต่ง : น้อย ผิวผัน

ปีที่พิมพ์ : ๒๕๐๕

จัดพิมพ์ : บริษัท คลังนานาธรรมจำกัด

จำหน่ายที่ : บริษัท คลังนานาธรรมจำกัด ๑๖๑/๖-๘ ถ.กลางเมือง ต.ในเมือง อ.เมือง
จ.ขอนแก่น ๔๐๐๐๐ โทร ๐๔๓-๒๒๑๕๙๑,๒๒๑๓๔๖กด ๐ แฟกซ์ ๐๔๓-๒๒๓๔๘๒

วิเคราะห์เนื้อเรื่อง

๑. วิเคราะห์ชื่อเรื่อง

เรื่องนางสิบสอง ผู้แต่งตั้งชื่อตามตัวละครหลักที่เป็นตัวดำเนินเรื่อง แต่เป็นการตั้งชื่อทางอ้อม ๒. แก่นเรื่อง   -ความกตัยญูต่อบิดามารดา เป็นสิ่งที่มนุษย์พึ่งกระทำ ๓. โครงเรื่อง การเปิดเรื่อง - เรื่องนางสิบสองมีการเปิดเรื่องโดยกล่าวถึงเศรษฐีคู่หนึ่งที่มีลูกสาวสิบสองคน    ปมของเรื่อง - เศรษฐีเลี้ยงลูกทั้งสิบสองคนไม่ไหวทำให้ไม่มีเงินทองที่จะเลี้ยงลูก จึงนำลูกทั้งสอบสองคนไปปล่อยทิ้งในป่าและ นางยักษ์สารตราเห็นจึงเอ็นดูและเก็บไปเลี้ยง   จุดสูงสุดของเรื่อง - นางสิบสองรู้ว่านางสารตราเป็นยักษ์จึงหนีออกมาจากเมือง ทำให้นางยักษ์อาฆาตแค้น      คลายปม - พระรถนำดวงตาของแม่และป้าๆทั้งสิบสองคนมาคืนได้และสามารถมองเห็น      จุดจบของเรื่อง - ปิดเรื่องด้วยความโศกนาฏกรรม ของความรัก โดยทั้งพระรถและเมรีตาย

๔. วิเคราะห์ตัวละคร - นางสิบสอง เพศ หญิง สถานะ ไม่ปกติ ลักษณะ รูปร่างหน้าตางดงาม แต่โดนนางยักษ์ควักลูกตาทำให้ตาบอด ฐานะ ลูกเศรษฐี     - นางยักษ์สารตรา เพศ หญิง สถานะ ไม่ปกติ ลักษณะ มีเขี้ยว ตัวใหญ่ ฐานะ ปกครองเมืองทานตะวัน    - พระรถ    เพศ ชาย สถานะ ไม่ปกติ ลักษณะ รูปร่างหน้าตาหล่อ เป็นคนกตัญญู ฐานะ เป็นลูกของเจ้าเมือง - นางเมรี เพศ หญิง สถานะ ไม่ปกติ ลักษณะ เป็นยักษ์ รูปร่างงดงาม     ฐานะ ปกครองเมืองทานตะวันแทนนางยักษ์ ๕.  ฉากสถานที่            ฉากหลัก คือ ป่า                 นางสิบสองถูกทิ้งให้อยู่ในป่า แล้วพบกับนางสารตรา และท้าวยาสิทธิ์ จากนั้นก็ได้มาใช้ชีวิตที่ตาบอดอยู่ถ้ำในป่า จนได้ดวงตาคืนแล้วได้กลับเมือง
            ฉากรอง คือ เมืองขีดขินและเมืองทานตะวัน                -    นางยักษ์สารตราเก็บนางสิบสองไปเลี้ยงไว้ที่เมืองทานตะวัน
  -    นางสิบสองได้เป็นมเหสีในเมืองขีดขิน                   -    ท้าวรถเสนเจอกับนางเมรีและแต่งงานกันที่เมืองทานตะวัน

๖. ความโดดเด่นของวรรณกรรม

  ด้านเนื้อหา จะสะท้อนให้เห็นถึงบาปบุญคุณโทษ เช่น บาปที่นางสิบสองไปร้อยตาปลา ส่งผลให้ถูกนางยักษ์สารตราควักลูกตาออก และความกตัญญูกตเวทีกับผู้มีพระคุณของท้าวรถเสนจนทำให้ชีวิตได้กับไปมีความสุขอีกครั้ง แต่ก็มีความโศกเศร้าเพราะรัก
  ด้านตัวละคร  ในเรื่องนางสิบสอง ตัวละครจะเป็นตัวดำเนินเรื่อง และตัวละครนั้นจะมีจุดเด่นเป็นของตัวเอง ตัวอย่าง
            - นางเภา จุดเด่นก็คือ ความฉลาด
            - ท้าวรถเสน จุเด่นคือ ความเก่งกาจ รูปหล่อ มีความสามารถ

- พระรถ จุดเด่น มีความกตัญญู ด้านการใช้ภาษา ในเรื่องนางสิบสอง ผู้แต่งใช้ภาษาที่เป็นเอกลักษณ์ของอีสานและใช้ท่วงทำนองที่เป็นคำกลอนมาใช้ในการแต่ง มีการเล่นคำสัมผัสคล้องจองกันไปในแต่ละบทกลอน การใช้คำบางคำอาจต้องตีความทำให้อ่านแล้วสนุก

การนำไปประยุกต์ใช้

๑. ละครพื้นบ้าน

-เผยแพร่คั้งแรก ทางช่อง ๗ เมื่อ พ. ศ. ๒๕๓๑ นำแสดงดโดย ศักดิ์สิทธิ ทวีกุล , สินี หงษ์มานพ -เผยแพร่ครั้งที่ ๒ ทางช่อง ๕ เมื่อ พ. ศ. ๒๕๓๘ นำแสดงโดย ไพโรจน์ ใจสิงห์

๒. วรรณคดีก่อนนอน